مقدمه

نوشته ای از : مینو امامی

" در مدارس ژاپن اخلاقیات موج می زند و در مدارس ما علیرغم حاکمیت مذهب دریغ از اخلاق مداری ! ذهن کودکان ما از تربیت مذهبی خسته است "

من نیز چون هر انسانی وطنم را دوست دارم و شاید برای همین دلیل سعی در پیدا کردن روزنه ای برای رهایی از تمامی شداید روزگار که از سوی خودمان زخم هایی مزمن بر پیکر نظام آموزشی وارد شده است ، هستم. از حقارت ایران و ایرانی کدام عقل سلیم لذت می برد؟! برتری درهر حیطه ای و توفق هر فرد و جمعی در یک جامعه ، از ایده آل های بشری است . من نیز از تمامی اختیارات ، آن پسندم که یار پسندد. اما واقعیت های اجتماعی ، غلافی سخت و غیرقابل تغییری بر قدرت اختیار و ارادۀ ایرانی ها تعبیه ساخته است که درهم شکستن آن تبدیل به واقعیتی غیرممکن و نشدنی شده است. به تعبیری دیگر ، ما مسیر اعتلای آموزشی را در کشور خود ، درست طی نکرده ایم و برای همین روزنه ها و امیدهای برگشت از انحرافات دیدگاه آموزشی را نیز از دست داده ایم. نومیدی حاکم در بین معلمان و دبیران و شاید مسئولان نظام آموزشی کشور ما در همین جولانگاه بی ارادگی و بی توجهی ، زائیده شده و رشد یافته و تبدیل به کلاف سردرگمی گردیده است. یک جریان دور باطلی که از نظر جامعه شناسی ، مناسب ترین امکان برای سرآغاز تغییر و تحول در آن ناپدید گردیده است.
پس امر قیاس به دو جهت صورت می گیرد : اول آن که شاید وجدان فردی در این جامعه بیدار گردد و بخواهد یاد بگیرد و درست عمل نماید و دوم آن که من و شمای معلم بجای نالیدن از شرایط اسفبار حاکم از هر حیث در نظام آموزشی ، توفیق دریافت کوچک ترین جرقه ها برای تغییر مسیر غلط و یا اصلاح شرایط موجود به وضعیت مطلوب و ایده آل جهت رسیدن به امیدواری و آگاهی را داشته باشیم.
" مدارس ژاپن سرایدار ندارند و خود دانش‌آموزان ساختمان مدرسه را تمیز می کنند و زمان خاصی به این امر اختصاص داده شده است. در زمان این فعالیت موسیقی نواخته می‌شود تا احساس خوبی در دانش‌آموزان ایجاد شود. این روش تجربه خوبی برای آموختن مسئولیت در کودکان ایجاد خواهد کرد."

دیدگاه ژاپنی ها و ایرانی ها به امر یادگیری کودکان
دیدگاه هر جامعه ای نسبت به هر امری ، مسیر حرکت و سیاست های دولت و مردم آن جامعه را تشکیل می دهد. باور روش و اُسلوب خاص یعنی همان چیزی که بدان ایمان دارید و آن را در مسیر حرکت خود به کار می گیرید. این باور هم برای افراد و هم برای جامعه ، با میل و اراده و یا ناخواسته ، منطق و روش حرکت قلمداد می شود و نهایت به جایی می رسید که دیروز الفبای آن را خود ترسیم ساخته اید.
" به نظر ژاپنی‌ها همه کودکان توانایی یادگیری مطالب را دارند و تلاش ، پشتکار و انضباط شخصی ، موفقیت تحصیلی را تعیین می ‌کند نه توانایی علمی ، در واقع به عقیدۀ آنان مطالعات و عادت‌های رفتاری خود، آموزش هستند."
و در کشور ما برچسب های تنبل ، ضعیف ، بی انضباط و.... بر روی دانش آموزان و جدایی سازی آنان در 18 نوع مدرسه ، خود به خود این تلقی را قوّت می بخشد که او قدرت یادگیری ندارد و از چرخۀ سالم تحصیل و اشتغال باز می ماند. ژاپنی ها برخلاف تصور حاکم در جامعه ما ، که معتقدیم مدرک تحصیلی و بالا بودن درجۀ آن بیانگر توان علمی یک فرد است و در انتصاب ها و انتخاب های خود به این مهم خیلی اهمیت می دهیم ، به تلاش و پشتکار و مطالعه و عادات رفتاری ، اهمیت می دهند ، آنان همۀ این موارد را " آموزش " می نامند.

در جامعه ما حتی عده ای بر مَرکب کردانیسم سوار و با حقّه و نیرنگ خود را دارای مدارک تحصیلی ناکرده ، خطاب می کنند و سطحی نگری در جامعه ما تا حدی است که آن را باور کرده و حتی به دنبال حقیقی و غیرحقیقی بودن آن مدرک نمی رویم و اصلا بدان شک نمی کنیم. موقعیت ممتاز و برجستۀ او ما را مجذوب خویش می سازد. از نظر آنان مطالعه و عادت های رفتاری ، آموزش نامیده می شود و از نظر ما توانایی دانش آموز در حفظ دروس و نمرۀ 20 او بیانگر برتری یادگیری و توانمندی اوست.

اگر دقت کنید ارجحیت یک باور و یا دیدگاه ، به همین سادگی به مرور زمان به فرهنگ عمومی تبدیل می شود و ارزش های یک جامعه را جهت رسیدن به رشد و توسعه تشکیل می دهد. ما از انتخاب و بکارگیری همین دیدگاه درست و منطقی غافلیم . دیدگاهی که نتایج بلندمدت آن فرهنگ و اقتصاد و آموزش یک کشور را به برتری می رساند و مقبولیت جهانی بدان می بخشد. ما از درد اکنون زدگی و زود و تند نتیجه گیری از فعالیت های فردی و اجتماعی خود نیز رنج می بریم . ما به خود نتیجه می اندیشیم و مسیر انتخاب شده را تجزیه و تحلیل نمی کنیم و یا به صحّت و سلامت مسیر بی اعتنائیم و فقط روی هدف پرمنفعت خود می اندیشیم. اما ژاپنی ها برای رسیدن به هدف تعیین شده نیز ابزار سالم و لازم را انتخاب می کنند. آنان معناگرا و اخلاق گرایند و ما هدف گرا . آنان دنبال منافع فردی نیستند بلکه از تأمین منافع جمع لذت می برند و ما برعکس.

راز موفقیت کودکان ژاپنی
" هر چند انتقادات زیادی به سیستم آموزشی ژاپن وارد شده است ، اما برخی از کشورهای اروپایی نیز از این سیستم پیروی می‌کنند . اما چرا کودکان ژاپنی موفق هستند؟ اصلی ‌ترین عامل در این مورد وابستگی مادر و فرزند از بدو تولد است و چگونگی پرورش و آموزش کودکان ژاپنی توسط مادر تا ورود به مقطع تحصیلی است.

در تحقیقات صورت گرفته مشخص شده بسیاری از کودکان در سن مدرسه بسیار دلیر ، کنجکاو و خودکفا بوده و مهارت‌های غیرشناختی در آنان ارتقا یافته است ، در نتیجه این خصوصیات اخلاقی به اجتماعی شدن کودکان کمک کرده و از یأس و ناامیدی پیشگیری می کند. از دیگر ویژگی‌های برجسته سیستم آموزشی ژاپن کاهش استرس دانش‌آموزان و افزایش احساس شادی در آنان است.
افزایش مهارت‌های غیرشناختی مانند پشتکار ، خودکنترلی ، کنجکاوی ، دیانت و اعتماد به نفس نیز موجب می‌شود کودک ژاپنی بیش از 10 ساعت در هفته تمرین ریاضی داشته باشد و از تکالیف خود خسته نشود و احساس نارضایتی نکند. پس دلایل موفقیت به IQ بالا ربطی ندارد و مهارت‌های غیرشناختی راز موفقیت است. در کشور ژاپن اتوبوسی در مدرسه وجود ندارد و دانش‌آموزان مسیر منزل تا مدرسه را با پیاده ‌روی و دوچرخه‌ سواری طی می ‌کنند
از دیگر موارد سیستم آموزشی ژاپن "هویت گروهی" است. یعنی شما با کلاس خود همراه هستید و با کلاس خود فارغ‌التحصیل می‌شوید و هیچ تبعیضی بین دانش‌آموزان وجود ندارد. طی سال‌های تحصیلی از مهدکودک تا دانشگاه ژاپنی ها خوشحال و سالم هستتند."
توجه به نحوۀ تربیت مادران در ژاپن ! حداقل این نکته را ثابت می کند که قبل از نتایج عملکردی معلمان برای جامعه پذیری کودکان ، نقشی کلیدی و حسّاسی وجود دارد که خمیرمایۀ توانایی های کودک را شکل می دهد. بهشت زیر پای مادران است شاید تعبیری درست برای تربیت کودکان یک جامعه است. این بهشت فقط به بهانۀ زائیدن و مراقبت و نگه داری و بزرگ کردن کودکان به مادران هدیه نمی شود بلکه بر چگونگی و نحوۀ تربیت و آماده سازی او برای جامعه ، نیز تعلّق می گیرد.

نتیجۀ تحقیقات در ژاپن نشان داده است که بسیاری از کودکان در سن مدرسه بسیار دلیر ، کنجکاو و خودکفا بوده و مهارت‌های غیرشناختی در آنان ارتقا یافته است ، در نتیجه این خصوصیات اخلاقی به اجتماعی شدن کودکان کمک کرده و از یأس و ناامیدی پیشگیری می کند و کودکان ما در سن مدرسه و روزهای آغازین مدرسه روی ، گریان و ترسان هستند . آنان از آغوش گرم مادر و مهربانی های او که امکان لوس شدن را به او می داد جدا شده و در بِستر اجتماعی بیگانه که محل یادگیری و انضباط خشک است قرار گرفته است. این عدم تناسب ، خاطرۀ تلخ روز اول مدرسه را تا آخر عمر برای او زنده نگه می دارد. کودکان ما از همان دورۀ ابتدایی ، غمگین ، افسرده ، دلگیر و پژمرده اند . کودکان ما مهارت‌های غیرشناختی مانند پشتکار ، خودکنترلی ، کنجکاوی ، دیانت و اعتماد به نفس را از تربیت مادران خود فرا نمی گیرند و از بطن نظام آموزشی و تلاش معلمان نیز بسیار کم یاد می گیرند. کودکان ما به حال خود رهایند و آنان می بایست با ویژگی های فردی و تلاش و همّت خودشان ، خودی نشان دهند و یا متمایز باشند. اما در ژاپن برای این کار ، بِستر مناسب قبلا در خانواده آماده می شود.
ژاپنی ها به دور از استرس و نگرانی و شاد و بدون هر نوع تبعیضی تحصیل می کنند و ایرانی ها در متن استرس و به دور از نشاط و شادی و در اوج تبعیض ، تحصیل می کنند. شرایط متفاوت برای دو ملت از همین مدرسه از زمین تا آسمان هویداست. داده های ما برای نظام آموزشی با ملتی که در هر زمینه ممتاز است ، اصلا همخوانی ندارد و تضاد بین ما و ژاپنی ها از همین جا مشهود است.

واقعیت‌های جالب در مورد سیستم آموزشی ژاپن
" سیستم آموزشی ژاپن از موفق‌ ترین سیستم‌های آموزشی دنیا است به‌ طوری که هیچ فرد بی‌سوادی در این کشور وجود ندارد. دانش‌آموزان دبیرستانی ملزم به پوشیدن لباس فرم هستند. ناهار در مدارس ابتدایی و دبیرستان عمومی در منوی استانداردی تهیه شده و در کلاس درس صرف می‌شود. به این ترتیب ، دانش آموزان و معلمان می‌توانند روابط بهتری در هنگام غذا خوردن با یکدیگر داشته باشند. دانش آموزان در ژاپن در کلاس‌های خود به موقع حاضر شده و غیبت ندارند. آنها احساس تعلّق خاطر به مدرسه دارند و هرگز احساس ناخوشایند و دوست نداشتن ندارند. بر اساس آمار 85 درصد دانش‌آموزان در ژاپن در مدرسه احساس خوشحالی دارند و حدود 91 درصد از دانش‌آموزان ژاپنی گزارش دادند که هرگز سخنان آموزگاران را در طول زندگی خود نادیده نگرفته ‌اند."

نداشتن فردی بیسواد در جامعه برای رهایی از جهل و تاریکی ، حقی است که تک تک افراد یک جامعه برای سعادتمندی خود و دیگری بدان نیاز دارند. ما علیرغم داشتن دو پل رابط برای این منظور یعنی سپاهی دانش قبل از انقلاب و نهضت سوادآموزی بعد از انقلاب ، بعد حدود نیم قرن ، هنوز بدین هدف نائل نشده ایم و از سوی دیگر با کمال تأسف نسبت به قداست حرّیت بشر ، بنا به دلایلی چون فقر ، اشتغال زودهنگام ، ازدواج زودرس و فروش دختران جوان برای پیرمردانی که به توان مالی خود مغرورند و..... هر روز بر تعداد بیسوادان زیر 18 سال جامعه افزوده می شود. آنان پدر و مادر فرزندان فردای جامعه ای می شوند که سرنوشتی مشابه یکدیگر دارند. فعلا هیچ تفکر و توانی ، نتوانسته است برای این عظمت دردمندی، درمان باشد. خیلی از مسایل موجود جامعۀ ما از همین مسیل بیسوادی زائیده می شود ، رشد می کند و معضل اجتماعی لقب می گیرد. مسایلی لاینحل ، به حال خود رها شده و سازگار با زندگی مردم آن جامعه تداوم دارند.
پوشیدن فرم مخصوص در مدارس ژاپن و بسیاری از کشورهای دیگر از جمله ایران که بیشتر برای دختران اختصاص می یابد و بهتر است پسران نیز از آن تبعیت کنند ، یعنی همرنگی و یگرنگی و انسجام اجتماعی و حذف فاصلۀ طبقاتی . خصوصا در کشور ما که تضاد طبقاتی غوغا می کند این مهم برای هر دو جنس ، حائز اهمیتی ویژه است.
در کشور ژاپن که از دوران کودکی به با هم بودن توجه جدّی دارند ، ناهارشان را با معلم مربوطه در کلاس درس با منویی استاندارد که برای سلامتی کودک لازم و خوشایند اوست ، میل می کنند. یک رفتاری ساده اما با نتایج عاطفی بنیادی و بسیار.
در مقابل حس تعلّق خاطر به مدرسه با احساس خوشایند نسبت به آن و ذوق و شادی کودکان ژاپنی ، ثانیه شماری همۀ دانش آموزان و عده ای کثیر از معلمان برای فرار از زندان و زندان بانان مدارس خود را به یاد آوریم که هیچ نوع جذابیتی برای حتی دقایقی اضافه ماندن در مدرسه برای آنها وجود ندارد. نوعی بیگاری رفتن و شکنجه شدن و تحقیر و اسارت که روح نشاط و شادی و هیجان را در خود خفه می سازد. یک فاصلۀ نجومی برای کارکرد مناسب مدارس بین دو کشور کاملا مشهود است. برعکس در کشور ما 85 درصد دانش آموزان از مدرسه بیزارند و شاید 91 درصد آنان اصلا به حرف های معلم و دبیر خود در طول تحصیل جامۀ عمل نپوشانده اند و آنها را مد توجه قرار نداده اند.
جای تأمل دارد چرا همه چیز در کشور ما با ژاپن معکوس است ؟! بررسی آن نیاز به تحلیل و مطالعۀ بسیاری نیازمند است اما دلایل واقعیت جاری ، حداقل برای ما معلمان و دبیران کاملا مشهود است و به دلیل و استناد نیاز ندارد.

حاکمیت سادگی و آرامش در مدارس ژاپن
" در کشور ژاپن اتوبوسی در مدرسه وجود ندارد و دانش‌آموزان مسیر منزل تا مدرسه را با پیاده ‌روی و دوچرخه‌ سواری طی می ‌کنند. هر دانش‌آموز در مدرسه دارای قفسه ‌ای برای کفش در ورودی مدرسه است و کتاب‌ها و دیگر لوازم دانش‌آموز در کلاس همراه وی است. علاوه بر کفش‌های معمولی دانش‌آموزان در مدرسه به یک جفت کفش ورزشی نیز نیاز دارند. دانش‌آموز قبل از ورود به مدرسه به دلیل طولانی بودن زمان مدرسه ( هشت ساعت) باید کفش‌های خود را هنگام ورود با یک جفت کفش راحتی تعویض کند. "

سرویس مدارس در جامعه ما همانند بسیاری از تب های پُزعالی ، مرضی مزمن است که عمده دلیل آن تبدیل مدرسه از یک شکل واحد به 18 نوع متفاوت و متضاد ساختاری از یکدیگر است که برجستگان جامعه ترجیح می دهند تحصیل فرزندشان در آن مدارس پراکنده در جهات جغرافیایی مختلف شهرها با طی مسافت زیاد از منزل تا مدرسه ، باشد. اگر چنین تناقضی در شکل مدارس ما نبود ، دانش آموزان درمحل سکونت خود به تحصیل می پرداختند همانند ما که هر سه دورۀ تحصیلی را با پای پیاده در مدرسه ای نزدیک منزل خود به اتمام رسانده ایم. پس سرویس مدارس فقط زائیده دستاورد مسئولان نظام آموزشی ماست و بزرگ شدن شهرها دخالتی در آن ندارد چون همۀ کشورها از جمله ژاپن شهرهایش با افزایش جمعیت توسعه یافته است.

" مدارس ژاپن سرایدار ندارند و خود دانش‌آموزان ساختمان مدرسه را تمیز می کنند و زمان خاصی به این امر اختصاص داده شده است. در زمان این فعالیت موسیقی نواخته می‌شود تا احساس خوبی در دانش‌آموزان ایجاد شود. این روش تجربه خوبی برای آموختن مسئولیت در کودکان ایجاد خواهد کرد."
استفاده از موسیقی به هنگام تمیز کردن مدرسه ، به دانش آموزان حس خوبی می دهد که ما از همراهی موسیقی با هر چیز در مدرسه مخالفیم. همراهی موسیقی در لابه لای مدت زمان آموزش در مدارس یعنی به وجد آوردن انرژی نهفتۀ کودکان. آه و افسوس که به خاطر دارم وقتی به تقلید برخی از کشورها ، ما را به تمیز کردن فقط کلاس درس نه کل فضای مدرسه خصوصا سرویس بهداشتی ، تشویق می کردند ، همگی با هم می گفتیم : مگر مدرسه مستخدم و سرایدار ندارد ؟ کسرشأن همۀ ما بود. ما را چه به یادگیری مفاهیم ضمنی یک فعالیت و یا برنامۀ پنهان یک تصمیم. ما همگی خانزاده بودیم که فقط برای آموزش آمده بودیم !! همان تعهد و دلبستگی و انضباطی که امروز از مردم ژاپن ، مصداق می آوریم در سایۀ چنین رفتارهایی بسیار ساده اما با اثرگذاری عمیق تا آخر عمر ، ممکن گردیده است. ما همان بهتر در خانزادگی خود مغرور بمانیم و به دیگران از بالای بینی خود نگاه کنیم .

" مدارس ژاپن دو جشنواره اصلی طی سال تحصیلی دارند که شامل جشنواره ورزشی و جشنواره فرهنگی است. جشنواره ورزشی در اواخر تابستان برگزار می‌شود و یک روزه و یا دو روزه است. این مسابقات شامل دو استقامت ، پرش و سایر رویدادهای دیگر و فرصتی عالی برای رقابت و پیوستگی گروهی است. جشنواره فرهنگی نیز رویدادی با هدف استفاده از نتایج یادگیری روزانه برای افزایش انگیزه است. همچنین با نام نمایشگاه زندگی روزانه ، نمایشگاه یادگیری و جشنواره مدرسه شناخته می‌شود. تقریبا تمام مدارس ، دارای سیستم دسترسی به متخصصان بهداشت هستند. همچنین تقریبا 90 درصد مجموعه ورزشی و 75 درصد آنها دارای استخر شنا هستند.
تجهیزات گرمایی و سرمایشی مدارس ژاپن با دیگر کشورها متفاوت است. واحدهای گرمایش و خنک‌ کننده در اتاق معلمان شاید وجود داشته باشد البته به معنای خاص بودن آسایش نیست. مدارس به طور کلی اجازه استفاده از* AC را تا اول ژوئیه ندارند.این شرایط از سال 2005 برای کاهش میزان مصرف برق در ژاپن در تابستان اجرا شده است.استفاده از وسیله گرمایشی نیز در هر کلاس درس به شکل چراغ نفتی است و نیازمند باز کردن پنجره‌هاست وهدف از این پنجره باز کاهش عوامل بیماری ‌زا، میکروب‌های سرماخوردگی و آنفلوانزای خوکی است" .

در هر سال تحصیلی وجود دو جشنوارۀ ورزشی – فرهنگی ، به دانش آموزان ژاپنی شور و هیجان و همکاری را به آنان آموزش می دهد. آنان با شرکت خود در این جشنواره ها تمرینی برای زندگی کردن می نمایند. اما مسابقات فرهنگی – مذهبی ما ، دانش آموزان را به تلاش های فردی که موجب برتری و کسب رتبه اول می شود ، هدایت می کند. در این فعالیت ها ما باز از امر حفظیات متون تعیین شده برای شرکت در مسابقات پیروی می کنیم و ارزشی ممتاز یا فرهنگ ساز ، خلق نمی کنیم. اگر مدارس ما با چراغ نفتی گرم شود ، آمار آتش سوزی غوغا می کند، صدای اعتراض بلند می شود و.....

همچنان که قبلا نیز اشاره کردم ، آنچه که در مدارس ژاپن کاملا مشهود است دانش آموزان به آسیب " رهاشدگی به حال خود " ، مبتلا نیستند. آنان با جامعه پذیری مساعد و مناسب جهت پیشرفت یک جامعه برنامه هایی بسیار ساده اجرا می کنند. نتایج کاشت هنگام برداشت محصول دراشتغال کودکان دیروز ، کانون توجه جهانیان می شود. در میدان تولید دانش و صنعت و خرد و شعور و توانمندی در تمامی ابعاد از هنر و سنت و فرهنگ گرفته تا ورزش و روابط سیاسی . در هر ورزشی شاهد انسجام گروهی و رفتاری تحسین برانگیز از آنان هستیم. تحسین یک ملت پسندیده است یا فقط 30– 40 نخبه ؟! آنان کجای مدار انسانیت برای بشر خدمت می کنند و ما کجا ؟ در این مقال مشاهده کردید نه حرفی از مذهب زده شد و نه سیاست. چون هر دو در جایگاه اصلی خود قرار دارند و مدرسه صرفا محلی برای یادگیری و تعلیم و تربیت و جامعه پذیری است.

در مدارس ژاپن اخلاقیات موج می زند و در مدارس ما علیرغم حاکمیت مذهب دریغ از اخلاق مداری ! ذهن کودکان ما از تربیت مذهبی خسته است. این خستگی و افسردگی و دلمردگی را همۀ شما معلمان تجربه می کنید و شما نیز با قرار گرفتن در چنین فضایی ، دلمرده و نومید و خسته اید. مدارس ما به هوایی تازه برای تنفس نیازمندند. پس اجازه دهید مدارس به تکلیف ملی و جهانی خود بپردازند ، یعنی آموزش و پرورش .