تمثیل در ادبیات تعلیمی دفتر اول و دوم مثنوی

برجسته ترین شیوه تعلیمی در مثنوی تمثیل و ارسال المثل است و خود مولانا بارها به استفاده از این شیوه برای فهم کلام اقرار می کند. « تمثیل به طور کلی حکایت یا داستان کوتاه یا بلندی است که فکر یا پیامی اخلاقی، عرفانی، دینی، اجتماعی و سیاسی یا جز آن را بیان می کند. اگر این فکر یا پیام به عنوان نتیجه منطقی حکایت یا داستان در کلام پیدا و آشکار باشد و یا به صراحت ذکر شود، آن را مثل یا تمثیل می گوییم و اگر این فکر یا پیام در حکایت یا داستان به کلی پنهان باشد و کشف آن احتیاج به فعالیت اندیشه و تخیل و تفسیر داستان داشته باشد، آن را تمثیل رمزی می نامیم. شخصیت ها در هر دو نوع تمثیل ممکن است حیوانات، اشیا و انسان ها باشند » (پورنامداریان، 1383 : 147).

آغازین بیت مثنوی معنوی با گزاره ای امری مخاطب را به شنیدن حکایت های نی فرا می خواند و وجود انسان دور افتاده از وطن حقیقی را به نی بریده شده از نیستان تشبیه می کند. این تمثیل زیبا با شرح درونیات انسان گرفتار درد اشتیاق ادامه می یابد و به شرح و بسط احوال عاشقان واقعی می پردازد. سپس مولانا بلافاصله برای تبیین آموزه های خویش و نشان دادن عشق حقیقی، حکایت پادشاه و کنیزک را بیان می کند و حکایت در حکایت های متوالی وی آغاز می شود. این گونه « نقل تمثیلات امری است که در کلام تعلیمی و خطابی به گوینده مجال می بخشد تا تعلیم خود را از جهات مختلف توجیه و القاء نماید و در عین حال، مستمع را از ملال ناشی از تکرار و توقف، بیرون آورد.» (زرین کوب، 1381: 133).

از میان انواع ادبی، ادب تعلیمی بیشترین قابلیت و ظرفیت را دارد که علاوه بر شکل مستقیم در لابه لای دیگر انواع ادبی مطرح شود به گونه ای که می توان گفت این شاخه از ادبیات، همسایه همیشگی دیگر انواع ادبی است. (یلمه ها، 1390 : 173).

تمثیل در ادب فارسی بیشتر به شکل بیان داستان و حکایتی است که برای فهم و درک درست مخاطب و برای شرح و توضیح موضوع مورد نظر نویسنده و شاعر بیان شده است و در ادبیات فارسی سابقه طولانی دارد و در دوران معاصر نیز مورد توجه بوده است. مولانا خود با صراحت به تاثیر آشکار تمثیل در فهم کلام اذعان دارد.

این مثل چون واسطه است اندر کلام                واسطه شرط است بهر فهم عام

                                                                                                                (مولوی ، 1390 : 5/730 )

به کار بردن تمثیل در زندگی اجتماعی امروزی یکی از شیوه های تعلیم و تربیت است که به کمک آن می توان بدون اشاره مستقیم نکته و مطلب مورد نظر را به خواننده القاء کرد و همین شیوه غیر مستقیم و کارآمد اهمیت و ضرورت ادبیات تمثیلی – تعلیمی را بیان می کند و مولوی نیز به خوبی به تاثیر این شیوه یادگیری واقف بوده و در مورد امور تعلیمی ملموس و قابل فهم انسانی با استفاده از تمثیل، نکات اخلاقی و اجتماعی بسیاری را در آثار خود مخصوصاً در مثنوی بیان کرده است.