بررسی و تحلیل نظریات و مكاتب اخلاقی

از آنجايي كه اخلاق كوششي انساني براي ساماندهي رفتارهاي اختياري انسان و موضوع مهمّ و سرنوشت‌سازي دربارة سرنوشت انسان و سعادت وي است، ارزش معرفتي و عملي زيادي دارد. گفتگو دربارة مباني فلسفي و منطقي آن نيز از همين منظر داراي اهميّت است. البته روشن است كه آنچه در مرحلة عمل و كاربرد حضور دارد، دستور‌العمل‌هاي اخلاقي است و بحث‌هاي فلسفي و منطقي، دربارة اخلاق، واجد چنين دستور‌العمل‌هايي نيستند. اما مسيري كه اين مباني براي اخلاق تعيين مي‌كنند، تأثير بسيار زيادي در تدوين اين دستور‌العمل‌ها دارد.

اخلاق و گزاره‌هاي مربوط به آن، همواره مورد عنايت و توجه بسیاری از دانشمندان غربی و اسلامی و نيز دغدغه ذهني همه فرهيختگان جوامع گوناگون بوده است؛ چرا كه با نگاه به تعريف و تحليل اخلاق در هر جامعه، جهت‌گيري آن اجتماع عيان مي‌شود. البته روشن است كه نظام اخلاقيِ مكاتب گوناگون نيز به تناسب گرايش‌هاي فكري و نظام فلسفي آن‌ها متفاوت است. از دیدگاه دانشمندان موضوع اخلاق از چند جهت قابل بررسی است و به دسته بندیهای گوناگونی تقسیم شده است :

۱-دسته‌بندی تاریخی

برخی از نویسندگان در بررسی مكاتب اخلاقی توالی و تعاقب تاریخی آنها را مورد توجه قرار داده‌اند. به این صورت كه معمولاً از نظریه اخلاقی سقراط شروع كرده و سپس به ترتیب به بررسی نظریات اخلاقی ‌افلاطون، ارسطو و سایر شاگردان و پیروان سقراط پرداخته و به همین ترتیب، پس از بیان نظریات و مكاتب اخلاقی یونان باستان به بررسی اخلاق مسیحی و اندیشمندان بزرگ قرون وسطی مبادرت می‌ورزند و در نهایت به بررسی نظریات اخلاقی دوران جدید می‌رسند. به عنوان مثال، می‌توان به كتاب تاریخچة فلسفه اخلاق اثر اَلِِسدر مك‌اینتایر، یكی از مشهورترین فیلسوفان اخلاقی معاصر، اشاره كرد. وی در این كتاب به بررسی سیر تحول نظریات اخلاقی از روزگار یونان باستان، سوفسطاییان و سقراط، تا زمان حاضر و مكاتب اخلاقی در قرن بیستم پرداخته است. البته كوشیده است كه دوران‌ها، مكاتب و افراد مهم، برجسته و سرنوشت‌ساز را مورد بررسی قرار دهد.(1) و الا همانطور كه خود مؤلف تصریح كرده است، نیاز به یك مجموعة سی جلدی بود. همچنین كتاب تاریخ فلسفه اخلاق غرب،(2) ویراستة لارنس سی. بكر، كه توسط گروهی از مترجمان به چاپ رسیده از همین شیوه بهره جسته است. این كتاب مشتمل بر سیزده بخش در باب تاریخ فلسفه اخلاق در غرب است كه از یونان باستان پیش از سقراط تا دهة نهم قرن بیستم را در بر می‌گیرد. دوره‌های تاریخی كه در این كتاب طرح شده است به قرار زیر است:

1) یونان ما قبل سقراط؛ 2) یونان باستان؛ 3) دوران یونانی مآبی؛ 4) فلسفه اخلاق رومی؛ 5) قرون وسطای اولیه؛ 6) قرون وسطای متأخر؛ 7) رنسانس؛ 8) قرون هفدهم و هیجدهم؛ 9) فلسفه اخلاق بریتانیا در قرن نوزدهم؛ 10) فلسفه اخلاق قارة اروپا در قرن نوزدهم؛ 11) فلسفه اخلاق قارة اروپا در قرن بیستم (بخش اول)؛ 12) فلسفه اخلاق قارة اروپا در قرن بیستم (بخش دوم)؛ و 13) فلسفه اخلاق انگلیسی ـ آمریكایی قرن بیستم.

دسته‌بندی تاریخی دارای این امتیاز هست كه ما را به خوبی با نظریات متنوع و متكثر اخلاقی و همچنین، هر چند به صورتی تبعی و عارضی، تا اندازه‌ای ما را با فلسفه و راز پیدایش نظریات مختلف، و گاه متضاد اخلاقی در میان اندیشمندان مغرب زمین آشنا می‌كند. در عین حال، دو نقیصه نیز دارد:

نخست آنكه اگر بخواهیم نظریات اخلاقی را بر اساس سیر پیدایش تاریخی آنها بررسی كنیم در بسیاری از موارد لازم است كه مباحث را تكرار كنیم. به عنوان مثال، وقتی بخواهیم، نظریه گلاوكن(3)‌، از فیلسوفان یونان باستان را بررسی كنیم. از آنجا كه وی یك قراردادگرا بوده است، به ناچار باید بسیاری از مباحث مقدماتی را برای تبیین و توضیح نظریه او درباره قراردادگرایی اخلاقی بیان كنیم. و سپس به هنگام بررسی نظریه اخلاقی جان راولز، از فلسفه اخلاق معاصر، كه او هم یك قراردادگرا بوده است، لازم است كه آنها را تكرار كنیم و یا دست كم دائماً به مباحث قبل ارجاع دهیم. و یا اگر بخواهیم نظریه اثیفرون را درباره معیار اخلاق و شرعی یا عقلی بودن حسن و قبح توضیح دهیم، لازم است بسیاری از مقدمات بحث نظریه امر الهی را بیان كنیم و سپس به هنگام بیان دیدگاه‌ مدافعان بعدی این نظریه مجدداً می‌بایست همان مباحث را تكرار كرده و یا تذكر دهیم. مگر آن كه بخواهیم به هنگام بیان هر مكتبی، همه مدافعان آن را مورد توجه قرار دهیم و به این صورت هم با تاریخ پیدایش و سیر تحولات آن مكتب آشنا می‌شویم و هم از تكرار در امان خواهیم بود. و این كاری است كه ما می‌كوشیم آن را انجام دهیم. البته روشن است كه در این صورت بر اساس سیر تاریخی و دسته‌بندی تاریخی جلو نرفته‌ایم .

 ثانیاً در دسته‌بندی تاریخی منشأ اختلاف و پراكندگی مكاتب اخلاقی و علت اصلی تعدد و تكثر آنها نیز برای ما چندان روشن نمی‌شود. یعنی، به عنوان مثال، چندان معلوم نمی‌شود كه تفاوت و تمایز اصلی و اساسی مكتب سعادت‌گرایی با مكتب قراردادگرایی در چیست. و یا تمایز قدرت‌گرایی با نظریه امر الهی كدام است.